اقتصاد دانش بنیان

آمارهای ارائه شده از مهاجرت مغزها میگویند:

درخصوص آمارهاي ارائه شده نسبت به مهاجرت مغزها، بعضا در محافل رسانه اي تحليلهايي در خصوص شرايط بحراني کشور در حوزه هايي مانند مهاجرت نخبگان، فرار مغزها، کاهش ضريب هوشي و نظاير آن ارائه مي‎شود که موجب شکلگيري مباحثي جدي و چالش برانگيز در محافل سياسي و تخصصي شده است. اين در حالي است که بسياري از تحليلهاي ارائه شده در رسانه ها مبتني بر برداشتهاي شخصي و تجربيات محدود افراد است که ممکن است تطابق کافي با واقعيات نداشته باشد يا از دقت کافي برخوردار نباشد.

براساس گزارشهاي معتبر بین المللی با موضوع مهاجرت و جابه جايي بین المللی افراد تحصيلکرده، داده ها و روندهاي کلان مهاجرت در سطح دنيا حاکي از افزايش دو برابري مجموع مهاجرين از سال 2000 تا 2010 است. در سال 2013، جمعاً 5/231 ميليون نفر خارج از وطن خود زندگي ميکرده اند كه در اين گزارش ايران جزو کشورهاي اصلي فهرست مهاجرت دنيا محسوب نميشود. در گزارش سازمان همکاريهاي اقتصادي و توسعه (2015) ايران جزو 20 کشور اول و در گزارش بانک جهاني (2016) جزو 30 کشور اول ارسالکننده مهاجر قرار ندارد.

نرخ مهاجرت ايران به کل جمعيت به صورت تجمعي 1/1 درصد تا سال 2016 بوده است که از ميانگين جهاني 2/3 درصدي و اکثر کشورهاي با وضعيت توسعه مشابه پايينتر است. براساس آخرين گزارش OECD در مورد افراد ترک وطن کرده، مجموعا 845 هزار نفر ايراني مهاجر در کشورهاي OECD وجود دارد که معادل 5/1 درصد از جمعيت کشور است که کمتر از نصف ميانگين جهاني 2/3 درصدي و کمتر از يک سوم ميانگين 5 درصدي در کشورهاي اروپايي است.

درخصوص مهاجران ايراني به کشورهاي OECD، مي‎توان گفت بيش از 60 درصد به کشورهاي انگليسيزبان امريکا، کانادا، انگليس و استراليا مهاجرت کرده‎اند که بيشترين سهم آن با 35 درصد در کشور امريکا زندگي مي‎کنند. براساس گزارش بین المللی مهاجرت سازمان ملل (2017) تا سال 2015 در مجموع اکثريت مهاجرين ايراني به کشورهاي امريکا، آلمان، کانادا، انگليس و سوئد عزيمت کرده‎اند.

در نهايت از منظر نرخ و ميزان کلي مهاجرت، ايران بر طبق هيچ گزارش معتبر بین المللی جزو کشورهاي با نرخ بالاي مهاجر فرست محسوب نميشود و نرخ مهاجرت کشور در مقايسه با ميانگين 2/3 درصدي جهاني پايينتر و کمتر از نصف آن است. در سال 2015، رتبه کشور از نظر تعداد مهاجر ارسالي، 54ام دنيا بود.

طبق آمار و اطلاعات موسسه مشاوره بین المللی آموزش و قوانين، تعداد دانشجويان بین المللی از 3/1 ميليون در سال 1990 به 5 ميليون دانشجو در سال 2014 رسيده است و ايران جزو کشورهاي با تعداد بالاي ارسالکننده دانشجو به کشورهاي پيشرفته محسوب نميشود. چين، روسيه، کره جنوبي و هند چهار کشور اول ارسالکننده دانشجو به کشورهاي توسعه‎يافته هستند (OECD, 2105). نکته قابل توجه حضور عربستان سعودي بين کشورهاي فرستنده دانشجو به کشورهاي OECD است. رشد 218 درصدي دانشجويان اين کشور نسبت به سال 2012 ميتواند نشان‎دهنده سياست اين کشور براي اعزام دانشجو به خارج از کشور باشد. ايران با داشتن 32758 دانشجو درOECD  در ميان ده کشور برتر فرستنده دانشجو قرار ندارد.

طبق گزارش مشترک سازمان ملل و OECD ايران با حضور در پايينترين سطح طبقهبندي جهاني از نظر اين شاخص، در زمره کشورهايي است که نرخ مهاجرت افراد تحصيلکرده به کل جمعيت تحصيلکرده در آن، در طبقه کمتر از 5 درصد قرار دارد.

بنابراين ميتوان به استناد آمار نهادهاي معتبر بین المللی اينگونه گفت که بحران مهاجرت مغزها در ايران، فاقد هرگونه سنديت است و ايران با داشتن 12269 دانشجو در امريکا، رتبه 11 ارسال دانشجو به امريکا را به خود اختصاص داده است که از نظر تعداد کل، دانشجويان ايراني 2/1 درصد از تعداد کل دانشجويان بین المللی واردشده به امريکا در سال تحصيلي 2016 را تشکيل ميدهند. (کشورهاي چين، هند، عربستان، کانادا و... در رتبههاي بالاتري قرار دارند.)

براساس گزارش موسسه آمار اداره مهاجرت امريکا (http://www.migrationpolicy.org) در سال 2016 امريکا ميزبان بيش از 1/4 ميليون دانشجوي خارجي بوده است. (اين اطلاعات براساس تعداد ويزاي F1 صادرشده که مدت آن بيش از يک سال است و ويزاي تحصيلي محسوب ميشود، بوده است) و کشورهاي مبدا دانشجويان خارجي در امريکا نيز در سالهاي گذشته به طور قابل ملاحظهاي تغيير يافتهاند.

در سال 1394 - 1395 کشور چين بيشترين تعداد دانشجويان خارجي در امريکا (31 درصد) را داشته و کشورهاي هند (14 درصد)، کره جنوبي (7 درصد)، عربستان صعوري (6 درصد) و کانادا (3 درصد) به ترتيب در ردههاي بعدي بوده اند و ايران در رتبه يازدهم قرار گرفته است. همچنين در سال 1395 در مقايسه با سال 1394 تعداد 89 هزار نفر به دانشجويان خارجي در امريکا اضافه شده است که اين رشد دانشجويان بيشتر از کشورهاي هند، چين، برزيل، عربستان صعودي و کويت بوده است.

كمترين تعداد دانشجويان ايراني در امريكا سال 1330 - 1331 حدود 600 نفر (رتبه دهم در جهان) و بيشترين تعداد در سال 1360 حدود 51000 نفر (رتبه اول در جهان) بوده است. در دهه هفتاد تعداد دانشجويان ايراني در امريکا بهشدت کاهش يافت، به طوري كه در سال 1378 - 1379 کمترين تعداد دانشجوي ايراني (1700 نفر) در 45 سال گذشته به امريکا مهاجرت کردند. در دهه هشتاد کمترين ميزان رشد سالانه تعداد دانشجو در سال 2004 (1382) با رشد منفي 2/3 درصد بوده و بيشترين ميزان رشد در سال 2009 - 2010 (1389 -1388) با رشد 91/33 درصدي بوده است.

نکته قابل توجه درخصوص نرخ افزايش سالانه دانشجويان ايراني در امريکا اين است که از سال 1384 تا 1395 نرخ افزايش تعداد دانشجويان در امريکا نزولي بوده و از 2/25 درصد رشد سالانه در سال 1384-1385 به 2/8 درصد در سال 1394-1395 کاهش داشته است.

برنامه دولت در جذب متخصصان و دانشمندان برجسته ايراني خارج از کشور

تجربه موفق طراحي و اجراي برنامه «همکاري با متخصصان و دانشمندان ايراني غيرمقيم» از بهمنماه سال 1393 توسط دولت و همچنين شکل‏گيري زيرساختي مناسب و سريع با هدف استفاده از ظرفيت و توان علمي و فناوري متخصصان ايراني غيرمقيم در حوزه هاي مختلف تخصصي با مشاركت بيش از 40 دانشگاه، پژوهشگاه و مرکز علمي و فناوري برجسته داخلي به عنوان پايگاههاي تخصصي همكار، منجر به بازگشت و شروع به کار 710 نفر از محققان و متخصصان ايراني دانشگاههاي برتر دنيا (اكثريت از كشورهاي امريكا، كانادا و كشورهاي اروپايي) در 28 ماه گذشته در قالب مدلهاي مختلف همكاري (پسادكتري، نظام وظيفه تخصصي، جذب هيئت علمي، شركتهاي دانش بنيان و اساتيد مدعو) شده و پيش‏بيني مي‏شود با توجه به موفقيت نسبي اين طرح و کسب اعتبار لازم در ميان متخصصان ايراني خارج از کشور و مراکز علمي و فناوري برجسته داخلي اين روند افزايش يابد.

لازم به ذكر است در مدت زمان كوتاه اجراي اين طرح بيش از 40 شركت فناور در حوزه هاي مختلف تخصصي توسط اين افراد تاسيس و منجر به ايجاد اشتغال براي تعداد زيادي از دانشجويان و فارغ التحصيلان مستعد داخلي شده است. همچنين تعدادي از آزمايشگاهها و مراكز رشد در دانشگاهها با همكاري ايشان راه اندازی و محصولات جديد با پتنت امريكا و اروپا ثبت شده است كه ادامه اين روند منجر به ارتقا سطح كيفي مراكز علمي و فناوري داخلي و افزايش سطح ارتباطات بین المللی اين مراكز با دانشگاهها و موسسات علمي محل فعاليت متخصصان ايراني در خارج از كشور خواهد شد.

منبع: مجله دانش بنیان